ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Στα πλαίσια του πολιτιστικού προγράμματος

"Ταξιδεύοντας στην Ελλάδα με οδηγό τη λαϊκή παράδοση, την παραδοσιακή μουσική και το χορό"

φτιάξαμε τον εννοιολογικό χάρτη του λαϊκού πολιτισμού,

χωριστήκαμε σε ομάδες εργασίας - ανάλογα με τον τόπο καταγωγή μας - και σας παρουσιάζουμε ένα πρώτο μέρος αυτής μας της δουλειάς ξεκινώντας

με Κάλαντα και Έθιμα του Δωδεκαημέρου (Χριστούγεννα-Πρωτοχρονιά-Φώτα).

Χ Ρ Ι Σ Τ Ο Υ Γ Ε Ν Ν Ι Α Τ Ι ΚΑ Κ Α Λ Α Ν Τ Α

Α Ι Γ Α Ι Ο Υ

Κάτω στα Ιεροσόλυμα,
στης Βηθλεέμ την πόλη,
εκεί δεντρί δεν ήτανε,
δεντρί ξεφανερωθή.
Kι ανάμεσα στους κλώνους του,
άγγελοι κι αρχάγγελοι,
κι ο Μιχαήλ Αρχάγγελος,
ξεφτερουγά και λέει.
Χριστέ, για δωσ’ μου τα κλειδιά,
και τα χρυσά κλειδάκια,
ν ’ ανοίξω τον παράδεισο, να μπω σε περιβόλι.
Να κόψω μήλο δροσερό,
να πιω νερό δροσάτο,
να γίνω ν’ αποκοιμηθώ,
σε νερανζιά ’πο κάτω.
Kαι σας καληνυχτίζουμε,
πέσετε κοιμηθείτε,
ολίγος ύπνον πάρετε,
κι ευθύς ως σηκωθείτε.
Στην εκκλησιά να τρέξετε,
όλοι με προθυμίαν,
και του Χριστού να ακούσετε,
τη θεία λειτουργία.

Ι Ο Ν Ι ΟΥ

Σήμερα οι μάγοι έρχονται στη χώρα του Ηρώδη,
και ο Ηρώδης ταραχθείς έγινε θηριώδης.
Κράζει τους μάγους και ρωτά :
-Μάγοι που θε να πάτε ;
-Στης Βηθλεέμ το σπήλαιο την πόλη την Αγία
Π’ εκεί γεννάει τον Χριστό η Δέσποινα Μαρία.

ΘΡΑΚΗΣ

Χριστούγεννα πρωτούγεννα πρώτη γιορτή του χρόνου
για βγείτε, δείτε, μάθετε που ο Χριστός γεννιέται
γεννιέται και ανατρέφεται με μέλι και με γάλα
το μέλι τρώνε οι άρχοντες το γάλα οι αφεντάδες
και το μελισσοβότανο το λούζουν οι κυράδες
Σε αυτό το σπίτι που ήρθαμε πέτρα να μη ραγίσει .
και ο νοικοκύρης του σπιτιού πολλά χρόνια να ζήσει.

ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (Άμφισσα)

Καλήν εσπέραν άρχοντες κι αν ίσως και κοιμάσθε,
με προθυμία ξυπνήσατε κι εμέναν αφογκράσθε.
Σήμερα είναι των Φωτών π' αγιάζουν οι παπάδες

και μες στα σπίτια μπαίνουνε και λέν' τον Ιορδάνη.

«Εν Ιορδάνη...» ψάλλουνε πως ο Χριστός εφάνη,

βοήθεια να χουνε Χριστόν και μέγαν Ιωάννη.

Στη Γαλιλαία ήτονε στον Ιορδάνη πάει,

δια να λάβει βάπτισμα κι ο Πρόδρομος βογγάει:
Εγώ 'μαι δούλος Σου Χριστέ και πώς να Σε βαπτίσω;

Στην απαλή Σου Κορυφή πώς ημπορώ ν' αγγίξω;
Σαν άπλωσεν ο Πρόδρομος το άγιο του χέρι,

εσχίσθηκεν ο Ουρανός και βγήκε περιστέρι!
Το Άγιο Πνεύμα ήτονε! Βγήκε να μαρτυρήσει,

ότι Χριστός βαπτίσθηκε, σ' Ανατολή και Δύση.

Η θάλασσα κι οι ποταμοί, απ' τη χαρά τους τρέχουν

και πάλι από το φόβο τους οπίσω επιστρέφουν!

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΑ ΕΘ Ι Μ Α

ΘΡΑΚΗΣ

«Σ Ο Υ Ρ – Σ Ο Υ Ρ Μ Π Ε Ρ Ε Κ ΕΤ»

Το βράδυ της Πρωτοχρονιάς μετά το τραπέζι συνηθίζεται στη Θράκη τα παιδιά να σέρνουνε το τραπεζομάντιλο λέγοντας: «σουρ-σουρ μπερεκέτ». Οι μεγάλοι ρίχνουνε λεφτά στο τραπεζομάντιλο. Επίσης ρίχνουνε καραμέλες, σοκολάτες, κέρματα, γλειφιτζούρια, για να πάει καλά η χρονιά.

ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ (Δυτική Φθιώτιδα και ορεινή Δωρίδα)

Γεμάτα με έθιμα είναι τα Χριστούγεννα και η Πρωτοχρονιά στην Ρούμελη. Ξεκινούν από τον τρόπο με τον οποίον θα σφάξουν τα γουρούνια και φτάνουν μέχρι το πάντρεμα της φωτιάς. Ξεκινούν από τα κάλαντα και φτάνουν μέχρι το βασιλόψωμο. Όμως οι ευχές για μια καλύτερη χρονιά, καλύτερη σοδειά και καλύτερη προκοπή είναι αυτές που κυριαρχούν σε κάθε έκφραση της παράδοσης.Εκτός από τα κάλαντα που ακούγονται σε κάθε γωνιά της Ρούμελης διατηρούνται ακόμη ορισμένα από τα έθιμα που παραδοσιακά μεταφέρονται από γενεά σε γενεά και δίνουν ένα διαφορετικό χρώμα στις Άγιες τούτες μέρες.

«ΧΟΙΡΟΣΦΑΓΗ»

Στα ορεινά χωριά της δυτικής Φθιώτιδας είναι απίθανο να μη συναντήσουμε τουλάχιστον ένα χοίρο σε κάθε σπίτι. Ήταν πάντα θέμα αρχοντιάς, κοινωνικής και οικονομικής επιφάνειας. Η προετοιμασία για τη σφαγή τους ξεκινά πολύ νωρίς αφού οι νοικοκυρές είναι υποχρεωμένες να βρουν πλέον γανωματή για να γανώσουν (να κασιτερώσουν) τα οικιακά σκεύη που είναι αναγκαία για την χοιροσφαγή. Τώρα όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά. Οι παρέες έγιναν μικρότερες και τα πράγματα έχουν περισσότερο απλοποιηθεί. Η χοιροσφαγή όμως παραμένει ολόκληρη τελετουργία αφού είναι απαραίτητο να υπάρχει φωτιά, κάρβουνο και λιβάνι και την ώρα της σφαγής. Η νοικοκυρά θα πρέπει να τα ρίξει πάνω στη σφαγή ενώ στο στόμα του χοίρου βάζουν ένα λεμόνι για να μένει ανοιχτό και να αερίζεται.Όταν τελικά τελειώσουν τους χοίρους, ολόκληρη η γειτονιά ξεκινά ένα γλέντι ενώ την ίδια ώρα οι νοικοκυρές ξεκινούν να φτιάξουν τα λουκάνικα και τις "τσιγαρίθρες".

«ΤΟ ΑΡΡΑΒΩΝΙΑΣΜΑ ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ»

Το αρραβώνιασμα της φωτιάς γίνεται ξημερώματα των Χριστουγέννων την ώρα που ο λαός την αποκαλεί "ανοιχτή ώρα". Η νοικοκυρά βάζει ένα μεγάλο ξύλο στο τζάκι και σύμφωνα με την παράδοση εκείνη την ώρα ό,τι ζητήσεις - βεβαίως θα πρέπει να αφορά τα παιδιά και όχι τους παντρεμένους - μπορεί να γίνει. Αντίθετα το πάντρεμα της φωτιάς γίνεται τα ξημερώματα της Πρωτοχρονιάς. Στο τζάκι μπαίνουν δύο μεγάλα ξύλα που φροντίζει ο νοικοκύρης να είναι ισομερή για να καίγονται το ίδιο. Σύμφωνα με την παράδοση εκείνη την ώρα που δεν αλλάζει μόνο ημέρα, αλλά αλλάζει και χρόνος όποια ευχή η όποια κατάρα και αν κάνει ο άνθρωπος αυτή θα πιάσει τόπο λέει ο λαός.

«ΤΟ ΒΑΣΙΛΟΨΩΜΟ»

Το όνομα του προσδιορίστηκε από την ημερομηνία κατανάλωσης. Τρώγεται ανήμερα του Αγίου Βασιλείου από όπου πήρε και το όνομα του. Εκτός από αλεύρι οι νοικοκυρές βάζουν μέσα ρεβύθι αλεσμένο, βασιλικό και νερό και πάνω του δημιουργούν διάφορα σχήματα και παραστάσεις είτε αυτές αφορούν την παραγωγή είτε την υγεία είτε την οικογένεια. Μετά το ψήσιμό του είναι έτοιμο να κοπεί, την ώρα του φαγητού, το μεσημέρι της Πρωτοχρονιάς. Παράλληλα με το βασιλόψωμο οι νοικοκυρές κάνουν και της Βασιλοκουλούρες.

«ΤΟ ΤΑΪΣΜΑ ΤΗΣ ΒΡΥΣΗΣ»

Τα μεσάνυχτα της παραμονής των Χριστουγέννων, στα χωριά της Κεντρικής Ελλάδας, γίνεται το λεγόμενο "τάισμα" της βρύσης. Οι κοπέλες του χωριού, λίγες ώρες πριν ξημερώσει Χριστούγεννα, πηγαίνουν στις βρύσες του χωριού και τις αλείφουν με βούτυρο και μέλι, με την ευχή όπως τρέχει το νερό να τρέχει και η προκοπή στο σπίτι τον καινούργιο χρόνο και όπως γλυκό είναι το μέλι, έτσι γλυκιά να είναι και η ζωή τους. Μ' αυτή την κίνηση παίρνουν από τη βρύση το "αμίλητο" νερό. Για να έχουν καλή σοδειά έφερναν στη βρύση βούτυρο, τυρί, ή ψημένο σιτάρι ή κλαδί ελιάς, ή όσπρια και φρόντιζαν να φτάσουν εκεί όσο το δυνατόν νωρίτερα, γιατί, όπως έλεγαν, όποια θα πήγαινε πρώτη στη βρύση, αυτή θα στεκόταν και η πιο τυχερή ολόκληρο το χρόνο. Επιστρέφοντας στο σπίτι, οι γυναίκες, έφερναν το καινούργιο νερό, αφού πρώτα είχαν αδειάσει από τα βαρέλια τους το παλιό. Η διαδικασία αυτή της μετάβασης και της επιστροφής στη βρύση, γίνεται σιωπηλά- γι αυτό και ονομάστηκε αμίλητο νερό. Με το 'αμίλητο' νερό οι γυναίκες ραντίζουν τα σπίτια τους, για ευρωστία και καλή τύχη.

«Ο ΒΟΛΒΟΣ ΑΓΡΙΟΚΡΕΜΜΥΔΑΣ»

Την Πρωτοχρονιά ακόμα και σήμερα στην εξώθυρα ή στην σκεπή κρεμιέται ο βολβός της αγριοκρεμμύδας.

ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

«ΤΟ ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΟΥ ΡΟΔΙΟΥ» (Σέρρες)

Το πρωί της Πρωτοχρονιάς μετά την εκκλησία ο νοικοκύρης κάθε σπιτιού φέρνει ένα ρόδι. Πρέπει να χτυπήσει το κουδούνι και καθώς μπαίνει σαν καλεσμένος με το δεξί πόδι ρίχνει το ρόδι σπάει να πάνε παντού οι ρόγες του και λέει ταυτόχρονα «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέο έτος και όσες ρόγες έχει το ρόδι τόσες λύρες να έχει η τσέπη μας όλη την χρονιά».

«ΤΟ ΠΑΡΟΠΟΔΑΡΙ» (Κοζάνη)

Στην Κοζάνη είκοσι δευτερόλεπτα πριν την Πρωτοχρονιά, δυο άνθρωποι,
συνήθως μια νοικοκυρά μ’ ένα παιδί βγαίνουν έξω από το κατώφλι τους
και μετράνε αντίστροφα τα δευτερόλεπτα. Όταν τελειώσουν, ξαναμπαίνουνε
με το δεξί πόδι.

«Το κάψιμο του καλικάτζαρου» (Πιερία)

Την παραμονή των Φώτων στον Άνω Άγιο Ιωάννη κάνουν το εξής έθιμο: Πρώτα-πρώτα οι άντρες πηγαίνουν με τα τρακτέρ στο δάσος και κόβουν θάμνους. Ύστερα στη πλατεία του χωριού, τους στοιβάζουν και κατόπιν φτιάχνουν ένα σκιάχτρο που τάχα είναι ο καλικάτζαρος. Μετά τον βάζουνε πάνω στη στοίβα με τους θάμνους και ύστερα μαζεύεται όλο το χωριό και μαγειρεύουν φασολάδα, φτιάχνουν χαλβά και φέρνουν ελιές. Όλα αυτά τα νηστίσιμα φαγητά τα μοιράζουνε στον κόσμο. Έπειτα ο δήμαρχος του χωριού ανάβει τη φωτιά κι έτσι καίνε τον καλικάτζαρο. Αρχίζουν τα όργανα και μαζί τους το πανηγύρι. Τρώνε, πίνουν, χορεύουν και μετά γυρίζουνε στα σπίτια τους.